Czym są zaburzenia integracji sensorycznej ?

A co gdy integracja sensoryczna nie działa prawidłowo?

Nieprawidłowo przebiegający proces przetwarzania sensorycznego może doprowadzić do różnorodnych zaburzeń, których objawy utrudniają dziecku codzienne funkcjonowanie.

Zaburzenia SI to złożona dysfunkcja układu nerwowego, dysharmonizujaca i zaburzająca rozwój dzieci (również autystycznych, z afazją,  z mózgowym porażeniem dziecięcym, zespołem Downa, zaburzeniami genetycznymi, z ADHD, ze specyficznymi problemami w uczeniu się, z mutyzmem wybiórczym etc.) i dorosłych. 

U ludzi z zaburzeniami przetwarzania sensorycznego dochodzi do nieprawidłowej interpretacji bodźców w związku z czym, prezentują oni nieadekwatne reakcje. Jedni mogą czuć się nadmiernie bombardowani, przytłoczeni czy przemęczeni ilością bodźców, inni będą poszukiwać intensywnych doznań sensorycznych, a jeszcze inni mogą zarówno unikać jak i poszukiwać konkretnych bodźców. 

Pojęcie „zaburzenie integracji sensorycznej” ma szeroki wymiar. Dlatego terapię każdego dziecka należy rozpocząć od wnikliwej, indywidualnej diagnozy przeprowadzanej na podstawie kwestionariuszy zaburzeń, obserwacji klinicznej oraz informacji wniesionych przez rodziców czy opiekunów dziecka.

Wyróżnia się kilka typów zaburzeń SI. Każdy z nich może powodować różnorodne, złożone zachowania. Poniżej wymieniam najczęściej obserwowane u dzieci objawy w podziale na trzy typy zaburzeń:

1.ZABURZENIA MODULACJI (regulacji intensywności wrażeń)

Nadwrażliwość/ nadreaktywność/ obronność sensoryczna

• Dzieci nadwrażliwe sensorycznie reagują na bodźce nadmiernie.  Najczęściej obserwowane symptomy to:  

• nadwrażliwość dotyku czyli czucia powierzchownego – dziecko może np. nie tolerować niektórych ubrań, czynności higienicznych (czesanie włosów, obcinanie paznokci), czuć niepokój w tłocznych miejscach, reagować agresją na delikatny nawet dotyk;

• nadwrażliwość przedsionkowa – dziecko może np. bać się nagłej zmiany pozycji, unikać skakania czy zeskakiwania, odrywania obu nóg jednocześnie od podłoża. Dziecko może źle się czuć podczas gwałtownej zmiany kierunku ruchu, obracania na karuzeli; preferuje spokojne zabawy;

• nadwrażliwość słuchowa – dziecko może np.: odczuwać stres a nawet ból gdy docierają do niego konkretne dźwięki, może zasłaniać uszy w tłumnych i głośnych miejscach, wybudzać się w nocy pod wpływem dźwięków;

• nadwrażliwość wzrokowa – jest to wzmożona reakcja na bodźce wzrokowe ( np. słońce, światło). Dziecko odczuwa fizyczny dyskomfort i chce jak najszybciej uciec od źródła światła, mruży, zasłania oczy.

Nadwrażliwość sensoryczna manifestuje się w różny sposób, zależnie od cech osobowych i okoliczności. Ten typ zaburzeń ogranicza zdolność skutecznego reagowania na bodźce, zwłaszcza w sytuacjach nowych lub podczas przechodzenia między różnymi aktywnościami. Intensywność reakcji zależy od tego, czy osoba jest zaskoczona nieoczekiwanymi bodźcami czy też została wcześniej poinformowana o ich wystąpieniu. Wrażenia kumulują się, a siła reakcji może wynikać z ich nagromadzenia w trakcie wielu sytuacji i okoliczności w ciągu dnia. Osoby z nadreaktywnością sensoryczną często wykazują impulsywne zachowania, ale również unikowe. Reakcje emocjonalne związane z tym zaburzeniem manifestują się poprzez labilność, drażliwość, trudności w komunikacji społecznej i koncentracji.

Podwrażliwość/podreaktywność sensoryczna

• Dzieci podwrażliwe sensorycznie reagują na bodźce zbyt słabo, co wiąże się również z problemami z percepcją lub z różnicowaniem bodźców podobnych do siebie. Mówiąc o podwrażliwości należy wyróżnić:

• podwrażliwość dotykową (czucia powierzchownego) – dziecko może np.: nie reagować na docierające bodźce dotykowe, zmiany temperatury, nie  zgłasza bólu po doświadczeniu urazów;

• podwrażliwość czucia głębokiego (propriocepcja) – dziecko może np.: ignorować bodźce związane z naciskiem na mięśnie, napinaniem mięśni, dociskiem, słabo czuć schemat swojego ciała i słabo planować ruch, ciągle poszukiwać wygodnej pozycji, zgrzytać zębami, objiać się, przepychać, popychać, etc.;

• podwrażliwość przedsionkowa – dziecko może np.:  nie reagować na szybki ruch, nie tracić równowagi po szybkim ruchu, kręceniu się, nie wyczuwać  niebezpieczeństwa związanego ze zbyt intensywnym ruchem;

• podwrażliwość słuchowa – dziecko zdaje się ignorować dźwięki płynące z otoczenia; 

• podwrażliwość wzrokowa – dziecko może nie reagować na bodźce wzrokowe docierające z otoczenia;

• podwrażliwość węchowa – dziecko może ignorować zapachy, które docierają do niego ze środowiska, dotyczy to nawet silnych zapachów.

Osoby z tym zaburzeniem sprawiają wrażenie jakby nie rejestrowały docierających do nich bodźców. To często skutkuje zachowaniami pasywnymi, apatią i ograniczeniami w nawiązywaniu kontaktów społecznych, niechęcią do eksploracji otoczenia. Podreaktywność sensoryczna najczęściej dotyczy systemu dotykowego i prorpioceptywnego (czucia głębokiego)  choć może oczywiście dotyczyć każdego innego zmysłu.

Poszukiwanie wrażeń sensorycznych

Dziecko poszukujące wrażeń sensorycznych często dąży do konkretnych doznań zmysłowych o dużej intensywności. Do zaburzeń poszukiwania wrażeń sensorycznych należą:

• poszukiwanie dotyku – dziecko może np. dotykać wielu rzeczy w jego otoczeniu, nadmiernie pocierać i dotykać wybranych faktur;

• poszukiwanie przedsionkowe – dziecko może np.: wspinać się na duże wysokości i zeskakiwać nie wyczuwając niebezpieczeństwa, ciągle szukać aktywności związanych z intensywnym ruchem i zmianami pozycji;

• poszukiwanie słuchowe – dziecko może np.: chcieć przysłuchiwać się głośnym urządzeniom domowym lub maszynom, słuchać głośno muzyki, emitować duży hałas;

• poszukiwanie wzrokowe – dziecko  może np. fiksować wzrok na wirujących obiektach, bawić się we włączanie i gaszenie światła;

• poszukiwanie węchowe – dziecko może np.: obwąchiwać różne przedmioty o charakterystycznych zapachach.  

Dzieci poszukujące silnych wrażeń sensorycznych często bawią się w sposób, który może wydawać się niebezpieczny, zbyt impulsywny czy agresywny. Zwykle są nadruchliwe, więcej skaczą, zderzają się, przepychają, niektóre z nich obwąchują czy nawet liżą niejadalne przedmioty lub osoby. Jeżeli potrzeby sensoryczne tych dzieci nie mogą być zaspokojone występuje u nich często zachowanie impulsywne i agresywne, co z klei prowadzi do licznych konfliktów i zaburzeń komunikacji z innymi osobami. Zachowania związane z poszukiwaniem wrażeń sensorycznych niejednokrotnie współwystępują z nadwrażliwością sensoryczną jako mechanizm poprawy procesów samoregulacji układu nerwowego.

2. ZABURZENIA RUCHOWE (motoryczne) o bazie sensorycznej

Posturalne

Przejawiają się trudnościami we właściwej stabilizacji ciała podczas ruchu lub spoczynku. Wiążą się ze słabą równowagą, nieprawidłowym  napięciem mięśniowym, nieadekwatną kontrolą ruchu i niewłaściwą pracą mięśni.

Właściwa kontrola posturalna stanowi bazę dla precyzyjnego ruchu głowy, oczu, języka czy kończyn, zapewnia możliwość właściwego przeciwstawiania się grawitacji podczas wielu aktywności ruchowych. Osoby z tym typem zaburzeń nie potrafią automatycznie dostosowywać postawy do wykonywanego zadania.

Najczęściej obserwowane u dzieci przejawy to:

• trudności z aktywnościami manualnymi,

• słabe umiejętności z zakresu dużej motoryki,

• trudności z naśladowaniem ruchów,

• trudności z utrzymaniem równowagi, wykonaniem sekwencji ruchów lub obustronną koordynacją,

• preferowanie znanych aktywności i zabawy,

• preferowanie aktywności statycznych, siedzących,

• trudności z wymową,

• łatwe uleganie frustracji, próby manipulowania i kontrolowania otoczenia (czasem ucieczka w świat fantazji)

• ukrywanie problemów z planowaniem ruchu przez popisywanie się przed innymi lub unikanie nowych aktywności wykonywanych w grupie.

Dyspraksja

Praksja jest to zdolność wykonywania ruchów celowych, czyli zamierzonych. 

Dyspraksja to zaburzenie, które ogranicza zdolność do  sprawnego wykonania zadania motorycznego, tworzenia pomysłów, planu działania. Dzieci z dyspraksją wydają się być niezgrabne i źle skoordynowane w dużej i małej motoryce oraz w funkcjach oralno-motorycznych. Ich ruchy ciała zdają się być czasem dziwaczne, mają słabsze zdolności do grania w piłkę, trudności w rozwoju umiejętności samoobsługowych, problemy w  samoorganizacji, również z planowaniem ruchu np. podczas prowadzenia jedzenia do ust, koordynacji żucia i przełykania. Niektóre dzieci są bardzo kreatywne głównie werbalnie określając, opisując różne działania ale w praktyce nie potrafią ich właściwe wykonać. Inne maskując swoje problemy przejmują pozę klasowego błazna. Jeszcze inne, przewidując porażki w jakichś aktywnościach unikają ich na wszelki wypadek. Dzieci z tym zaburzeniem często na skutek wielu niepowodzeń są sfrustrowane i mogą przejawiać tendencje do prób manipulacji otoczeniem.

Najczęściej występujące objawy dyspraksji u dzieci:

• wolny rozwój psychoruchowy,

• problem z pokonywaniem kolejnych progów rozwojowych,

• trudności z chodzeniem, potykanie się i przewracanie, jest mniej sprawne fizycznie, pojawia się osłabienie mięśniowe,

• problem z koncentracją, z nauką pisania i czytania,

• kłopot z wykonywaniem precyzyjnych czynności manualnych (np. wiązanie butów),

• słaba orientacja w  przestrzenni i schemacie własnego ciała,

• niechęć do wykonywania czynności manualnych (np. rysowanie),

• trudności z samodzielnym spożywaniem pokarmów (nie może nauczyć się prawidłowego korzystania ze sztućców),

• nadpobudliwość, drażliwość, labilność emocjonalna, obniżone poczucie własnej wartości.

3. ZABURZENIA DYSKRYMINACJI (RÓŻNICOWANIA) SENSORYCZNEGO

Osoby dotknięte tym rodzajem zaburzeń w procesach integracji sensorycznej mają trudności w właściwym rozpoznawaniu podobieństw i różnic między bodźcami sensorycznymi. Choć są w stanie zarejestrować te bodźce i dostosować intensywność reakcji do ich charakteru, nie są w stanie jednoznacznie określić, gdzie dokładnie jest dany bodziec, ani zidentyfikować jego właściwości czy też dostrzec różnic między bodźcami należącymi do tej samej modalności.